W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. na ziemiach polskich rozpoczęło się kolejne już powstanie zbrojne. Do historii przeszło jako Powstanie Styczniowe, najdłuższy i najkrwawszy niepodległościowy zryw Polaków. Lubartów był jedną z kilkudziesięciu miejscowości Królestwa, w których w tę noc styczniową chwycono za broń. Była to jedna z pierwszych walk stoczonych w Powstaniu.
Dziś w 160. rocznicę tych wydarzeń lubartowscy regionaliści udali się na cmentarz parafialny aby uczcić pamięć Powstańców.
Powstała w początkach XIX wieku nekropolia w najstarszej swej części zawiera m.in. mogiły powstańcze, uporządkowane w okresie międzywojennym. Ówczesne wykazy grobów oraz pomników i cmentarzy z 1925 r. ( i kolejny z lat 30.) wymieniają kilkanaście imiennych grobów żołnierzy, powstańców, weteranów zmarłych już w latach niepodległej RP (w latach 1922 – 1926). Sto lat później odnaleźć możemy zaledwie kilka. W tej części cmentarza (sektory I, IV) spoczywają: Franciszek Maksymowicz, podoficer 1 pułku ułanów polskich, Michał Głowacki major wojska polskiego (zmarł 9.09 1863 r.), oraz weterani powstania zmarli w latach 20. XX wieku: Stanisław Fijałkowski i Józef Parol. Z powstaniem styczniowym związane są jeszcze dwa nazwiska z lubartowskiego cmentarza: Wojciech Leon Halicki, Sybirak i katorżnik, zmarły po powrocie z zesłania oraz kapucyn o. Faustyn Jarzębiński jedyny, którego po likwidacji w 1867 r. klasztoru lubartowskiego pozostawiono w Lubartowie do opieki nad kościołem, zmarł w 1885 r.
W pobliżu głównej bramie cmentarnej usytuowano mogiłę zbiorową. Jest to pomnik – krzyż z napisem Bohaterom poległym w walce o niepodległość w latach 1831 i 1863. Mogiła zawiera m.in. szczątki konspiratorów poległych w walkach z oddziałami pułku wołogodzkiego mjr Tura pod Lubartowem 22/23 stycznia 1863 r.
Księgi parafialne z 1863 r. podają nazwiska poległych powstańców:
- nr 52 – dnia 23 stycznia o godzinie 5 rano, zmarł Michał Wiśniewski lat 33, złotnik z Lublina. Wdową została Faustyna z Kozerskich;
- nr 53 – dnia 23 stycznia o godzinie 5 rano, zmarł Ignacy Kozłowski lat 27, szewc z Lublina. Wdowa pozostała Ludwika z Janowskich;
- nr 54 – dnia 23 stycznia o godzinie 5 rano, zmarł Maciej Zwierzycki, lat 20, kawaler, szewc z Lublina;
- nr 55 – dnia 23 stycznia o godzinie 5 rano, zmarł Józef Krupa lat 20, mieszczanin z Kazimierza, syn Jędrzeja i Maryanny z Kusyków. Jednym z świadków był jego ojciec.
Akty zgonu dla 6 kolejnych zostały natomiast sporządzone od 20 stycznia do 2 lutego 1864 r.
Druga mogiła zbiorowa usytuowana przy tej samej alejce w sektorze III to pomnik z napisem : Tu leżą prochy powstańców z 1863 r. z oddziałów Lewandowskiego i Bogdanowicza. Spoczęli tu nieznani z nazwiska powstańcy z okolic Lubartowa, walczący w oddziałach Kazimierza Bogdanowicza i Walentego Lewandowskiego. Polegli w walkach na terenie woj. lubelskiego i zapewne zostali sprowadzeni przez rodziny i pogrzebani na cmentarzu lubartowskim.
Ponadto w centrum Lubartowa na domu handlowym przy ul. Lubelskiej 37 naprzeciwko Banku Spółdzielczego z inicjatywy Lubartowskiego Towarzystwa Regionalnego umieszczono tablicę poświęconą jednemu z uczestników powstania styczniowego – Aleksandrowi Głowackiemu (Bolesławowi Prusowi) który jako młody chłopiec zgłosił się do partii powstańczej, walczył w różnych oddziałach m.in. pod Kielcami u Dionizego Czachowskiego, na Podlasiu pod dowództwem Aleksandra Czarneckiego „Bończy”, w formacji Dzieci Warszawskich u Ludwika Żychlińskiego. W maju 1863 roku wziął udział w bitwie pod Sobolewem, a na początku września – w potyczce pod Białką nieopodal Siedlec. Tam został ranny a następnie aresztowany. Dzięki staraniom wujostwa Klemensa i Domiceli Olszewskich z Lubartowa mieszkających przy ul. Lubelskiej udało się go przywieźć do Lubartowa i otoczyć opieką rodziny.
Innym śladem powstańczym są kapliczki i krzyże stawiane przez okoliczną ludność dla upamiętnienia pewnych miejsc, ludzi i wydarzeń. Z XIX wieku pochodzą na pewno dwie murowane kapliczki, postawione przez okolicznych mieszkańców, znajdujące się do dziś przy ul. Lipowej oraz w łąkach na krańcach ul. Mickiewicza. Nie sposób jednak jednoznacznie ustalić, które z XIX wiecznych powstań upamiętniają. Według lokalnych informacji kapliczka w łąkach powstała po walce stoczonej nad Wieprzem. Rannych zabrali do siebie Kapucyni, zaś dla upamiętnienia zabitych postawiono kapliczkę. Podobny charakter ma krzyż usytuowany obok oczyszczalni, prawdopodobnie ustawiony na grobie powstańca styczniowego. Tamtędy przemieszczały się bowiem liczne partie powstańcze obchodzące Lubartów.
Ostatnim pośrednim śladem po mieszkańcach Ziemi Lubartowskiej zaangażowanych w walki powstania styczniowego jest odsłonięta w 100 rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości okolicznościowa tablica na budynku Lubartowskiego Ośrodka Kultury. Jak na zaangażowanie naszych przodków nie żałujących dla Niepodległości swojej krwi i życia – to niewiele. Tym bardziej dziś jesteśmy im winni naszą pamięć i cześć!
